Polecamy

PRZECZYTAJ I ZASTOSUJ W PRAKTYCE

W terapii dziecka niepełnosprawnego bardzo ważnym elementem jest współpraca rodziców z nauczycielami i terapeutami. Terapia jest tym bardziej skuteczna, im te relacje są właściwsze, pełniejsze.

DLATEGO

• Poznaj metody, z których korzystamy pracując z TWOIM DZIECKIEM.
• Korzystaj z możliwości uczestniczenia w zajęciach Twojego dziecka na terenie szkoły.
• Bądź w ciągłym kontakcie z nauczycielami i terapeutami Twojego dziecka.
• Stosuj się do ich wskazówek.
• Pogłębiaj swoją wiedzę.

Na początek proponujemy poznanie metod, które wykorzystujemy w pracy z TWOIM DZIECKIEM.

1. Metoda Blissa

Metoda Blissa jest formą międzynarodowej komunikacji, w której „słowa i pojęcia reprezentowane przez umowne symbole obrazowe, a nie abstrakcyjne znaki literowe, które oddają wartości fonetyczne jednostek językowych”. Powstała ona z myślą o osobach nie mogących posługiwać się mową.

Język Blissa to nazwa systemu porozumiewania się, gdzie zamiast mowy stosowany jest zapis graficzny słów. Podstawowy słownik zawiera ok. 3000 symboli, z których można zbudować ponad 6000 słów. Metoda jest prostym i logicznym systemem znaków, w skład którego wchodzą obrazy, symbole, idee i pojęcia. Symbole przedstawiają konkretne myśli i słowa, a zestawiane w różnych kombinacjach dają nowe znaczenie. W metodzie Blissa wyróżnia się trzy rodzaje symboli:

– piktograficzne (przedstawiają konkretne przedmioty)

– ideograficzne (wyrażają pojęcia)

– arbitralne (służą wyrażaniu się w formie gramatycznej).

To nie dziecko przystosowujemy do metody, lecz odwrotnie. Stąd tak ważna jest obserwacja i ocena aktualnych i potencjalnych predyspozycji dziecka do użycia takiej właśnie formy komunikacji. O tym,

kiedy, w jakim zakresie, na jak długo, w jakim celu i w jakiej formie wprowadzić można metodę Blissa, decyduje szereg czynników. Warunkiem opanowania metody jest ścisła zależność zachodząca

między myśleniem a tworzeniem, między przekazem a odbiorem informacji.

2. Metoda W.Sherborne „ Ruchu Rozwijającego”

Weronika Sherbourne w latach 60 opracowała tę metodę. Korzeni metody należy szukać u R. Labana – twórcy gimnastyki ekspresyjnej, a także w doświadczeniach samej autorki. Celem metody jest wspomaganie prawidłowego rozwoju dziecka i korekcja jego zaburzeń. Stąd ważne miejsce w metodzie zajmuje wielozmysłowa stymulacja psychomotoryczna i społeczna, oparta o ruch, jako czynnik wspomagania.

Proponowany terapeutyczny system ćwiczeń wywodzi się z okresu wczesnego dzieciństwa z tzw. baraszkowania, które zawiera w sobie element bliskości fizycznej i emocjonalnej. Jest to zdaniem

W. Sherborne naturalna potrzeba dziecka do zaspakajania tych potrzeb, poprzez kontakt z osobami dorosłymi. Powstałe podczas ćwiczeń doznania wypływające z własnego ciała i odczuwanie go w

kontekście z elementami otoczenia, dają dziecku poczucie jego indywidualności. Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu.

Metodę W. Sherborne traktujemy jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego. Zajęcia odbywają się indywidualnie bądź grupowo i trwają ok.30 minut.

Partnerami dziecka bywają często ich rodzice. Dzieci nie są jednak przymuszane do uczestnictwa w zajęciach.

W metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń:

*ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała

*ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie

*ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerami grupy

*ćwiczenia twórcze

Metoda W. Sherborne zalecana jest dzieciom o zaburzonym schemacie ciała. W proponowanych ćwiczeniach dochodzi do integracji własnego ciała i jego poznania (ważne tu jest wyczucie centralnej części ciała tj. brzucha i tułowia). Poczucie wzajemnej bliskości ćwiczących partnerów, ułatwia akceptację niedoskonałej cielesności dziecka. Ćwiczenia dają poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do innych. Wykonywane w grupie, budują więzi grupowei interpersonalne.

Zajęcia metodą W. Sherborne stanowią element doskonałej zabawy. Mają właściwości relaksu. Dostarczają psychicznych i fizycznych doznań, które pobudzają świadomość ciała, kontrolę nad nim,

powodując dobre samopoczucie. Dając chwile odprężenia, są czynnikiem w rozładowaniu napięć i tym samym obniżają spastyczność.

Ćwiczenia mogą występować w różnych formach: jako zajęcia indywidualne z jednym dzieckiem, jako zajęcia w parach, gdy dorośli ćwiczą z dziećmi lub starsze dzieci partnerują młodszym, lub jako

zajęcia dla trzech bądź większej liczby osób. Zakres każdego ćwiczenia może być bardziej lub mniej rozszerzony zgodnie z potrzebami, stopniem zaawansowania, możliwościami. Dzieci upośledzone

umysłowo wymagają wielu ćwiczeń prowadzących do poznania ciała, przestrzeni, koncentracji, rozwoju, siły oraz nawiązania kontaktów

3. Metoda Bon Depart- Dobrego Startu

Celem metody jest jednoczesne usprawnianie czynności analizatorów słuchowego, wzrokowego i kinestetyczno-ruchowego, a także kształcenie lateralizacji, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. W jej założeniach leży koordynowanie czynności –słuchowo- wzrokowo-ruchowych integrowanie i harmonizowanie wszystkich funkcji psycho- motorycznych. Metoda wzrokowo-słuchowo- motoryczna, w której rolę odgrywają następujące trzy elementy: element wzrokowy (wzory graficzne),słuchowy (piosenka) i motoryczny – wykonywanie ruchów zharmonizowanych z rytmem piosenki i jednocześnie ilustrujących figury zawarte we wzorach graficznych. Podstawę ćwiczeń stanowi tu zestaw wzorów graficznych uszeregowanych wg zasady stopniowania trudności i wymagających coraz większej precyzji ruchów podczas odtwarzania. Polską adaptacją tej metody jest metoda “Dobrego Startu” opracowana przez M. Bogdanowicz, w pracy z dziećmi z upośledzeniem umiarkowanym możliwe jest wprowadzenie tylko najprostszych wzorów.

W metodzie Dobrego Startu ćwiczenia wprowadzane są kolejno, ze stopniowym zwiększeniem trudności. Wyróżnia się w nich części: wprowadzającą, właściwą oraz zakończeniową.

• Zajęcia wprowadzające służą celom korygującym postawę ciała, kształcącym orientację po lewej i prawej stronie. W tej części zajęć dzieci słuchają piosenki powiązanej ze znakiem graficznym.

• Częścią właściwą zajęć w metodzie są ćwiczenia ruchowe, ruchowo – słuchowe oraz ruchowo – słuchowo – wzrokowe.

• Zajęcia końcowe. Przeważnie stanowią je zabawy o charakterze muzyczno-ruchowym, powiązane zazwyczaj z piosenką.

Metoda Dobrego Startu służy nauce pisania i czytania, stąd w metodzie tej w trakcie ćwiczeń zwraca się uwagę na poprawne ułożenie ręki dziecka, na rytm i tempo śpiewanych piosenek oraz poprawność artykulacji. Służy ona również koordynacji wzrokowo-przestrzennej, rozwija pamięć słuchowo – wzrokową. Spełnia funkcje korekcyjne poprzez wyrównywanie deficytów rozwojowych. Ponieważ zajęcia przeprowadza się w formie zabaw i w atmosferze pełnej akceptacji, stwarzana jest okazją do odreagowania napięć.

4. Metoda Felicji Affolter

Metoda prezentowana przez Felicję Afolter opiera się na działaniu, którego celem jest rozwiązywanie podstawowych codziennych zadań. Odbywa się to przez badanie wzajemnych relacji – ja a otoczenie, na bazie doznań czuciowo-dotykowych. Aktywności te zmierzają w kierunku celowego poznania własnego działania. Narzędziem badania rzeczywistości jest dłoń, która jest nośnikiem sygnału – komunikatu, między światem otaczającym nas a naszym umysłem. Ze strony terapeuty polega ona na czynnym wspomaganiu fizycznym osoby niepełnosprawnej. Odbywa się to przez kładzenie rąk przez terapeutę na grzbietowej stronie dłoni pacjenta i lekkie ukierunkowanie ich na wykonanie czynności, co pozwala podopiecznemu czuć się sprawcą. Pomoc ta nie może być wyręczeniem ani wymuszeniem. Dotykanie otoczenia to badanie siebie i środowiska. Aktywność działania nie jest możliwa bez ruchu. Ruch prowadzi do poznania schematu własnego ciała, kształtuje związek osoby z otoczeniem, wykształca interakcje z drugim człowiekiem, doprowadza do współdziałania, wytwarza potrzebę tworzenia. Odczucie ruchu jest możliwe dzięki zmysłom sensorycznym, najważniejszą rolę odgrywa odczucie dotyku. Dla uczenia się ważne jest otoczenie wzbogacone sensorycznie. Stanowią je codzienne czynności. Osoba dotykając otoczenia uczestniczy w doświadczaniu, odnosi je do wcześniejszych doznań. Terapeuta organizując otoczenie musi wiedzieć jakie tworzywa dobrać stosownie do upodobań i możliwości pacjenta, kiedy trzeba zrobić przerwę na relaks, jak rozpoznać bezsłowne znaki przyzwolenia na kierowanie dłonią lub oporu przeciw temu. Terapia przez dotyk przełamuje nawyki i lęki dziecka. Im więcej doświadczeń czuciowych, tym sprawniej dzieci wykonują różne czynności.

Zdaniem F. Affolter rozwój człowieka jest uwarunkowany podejmowanym przez niego działaniem i nabywanym podczas tego działania doświadczeniem. Dziecko niepełnosprawne ma ograniczony dostęp do bodźców, których dziecko pełnosprawne doświadcza w sposób naturalny, związanych m.in. z poruszaniem się, dotykaniem, manipulowaniem przedmiotami, przekształcaniem otoczenia. Dziecko niepełnosprawne często samo nie dąży do dotykania przedmiotów, nie wykorzystuje ich do jakichś określonych przez siebie celów. Z kolei jeżeli takie działania występują, mają często inny przebieg niż u pełnosprawnych dzieci. W zależności od niepełnosprawności dziecka, przedmioty mogą nie być chwytane całą dłonią, dziecko może zbyt mocno napinać mięśnie podczas czynności chwytania, nie kontrolować swoich czynności za pomocą wzroku itp. W związku z powyższym dziecko niepełnosprawne potrzebuje inicjatywy z zewnątrz do podejmowania aktywności ruchowej oraz wzorca poprawnego wykonania poszczególnych czynności. W związku z tym, że dzieciom niepełnosprawnym nie wystarczy demonstracja danej czynności, a tym bardziej jej opis słowny, należy uczyć dziecko poszczególnych wzorców ruchowych poprzez prowadzenie jego ciała. Metoda ta wymaga od terapeuty doskonałej znajomości poszczególnych faz rozwoju czynności ruchowych podejmowanych przez człowieka oraz umiejętności wyznaczenia strefy najbliższego rozwoju dziecka. Ucząc bowiem zbyt skomplikowanych wzorców ruchowych pomijając ich poprzednie stadia, możemy dziecku wręcz zaszkodzić m.in. poprzez wywołanie poczucia frustracji, związanego z niemożnością osiągnięcia oczekiwanego efektu.

F. Affolter mówi o prowadzeniu ciała dziecka podczas czynności z zakresu dużej motoryki tzn. chodzenia, schylania się, kucania, ale przede wszystkim skupia się ona na przekazywaniu informacji czuciowych przez ręce. Zadaniem terapeuty jest w takiej sytuacji nałożenie swoich rąk na ręce dziecka, w taki sposób, aby kciuk terapeuty pokrywał się z kciukiem dziecka, palec wskazujący z palcem wskazującym itd. Terapeuta staje za dzieckiem i inicjuje kolejne czynności. Dzięki działaniom terapeuty, dziecko może poczuć właściwości przedmiotu, jego opór, zmiany położenia ręki w stosunku do podłoża, różnice w działaniu jednej i drugiej ręki. Zarówno ręce jak i mózg dziecka odbierają bodźce, których bez pomocy terapeuty nie byłyby w stanie doświadczyć. Nie należy mówić do dziecka podczas prowadzenia jego rąk, ponieważ wykonywane czynności wymagają od dziecka dużego skupienia, które mowa terapeuty może zakłócać. Czas odpowiedni na rozmowę z dzieckiem o wykonywanych czynnościach jest przed ich rozpoczęciem i po ich zakończeniu.

V. Hipoterapia

Hipoterapia stanowi „proces usprawniania psychoruchowego dzieci, młodzieży i dorosłych z różnymi schorzeniami i zaburzeniami rozwojowymi”. Wartość terapeutyczna jazdy konnej znana była już w starożytności, dopiero jednak w latach 50 obecnego stulecia hipoterapię zaczęto wykorzystywać w dziedzinie medycyny (w neurologii, ortopedii i psychiatrii). Zajęcia z hipoterapii zawsze przebiegają pod kontrolą lekarza. Prowadzący je terapeuta posiada praktykę przy obchodzeniu się z koniem. Terapeuta w czasie jazdy konnej spełnia rolę asekurującą, zapewniając bezpieczeństwo. W czasie jazdy idzie on zawsze po słabszej stronie dziecka, podtrzymuje je, kontroluje jego postawę i wykonuje z nim ćwiczenia. W hipoterapii bierze się też pod uwagę odpowiednie cechy konia. Ma to być koń łagodny, posłuszny, o odpowiedniej budowie i wieku (7-10 lat).

Pośród zajęć z hipoterapii wymienia się etap wstępny, którego celem jest oswojenie dziecka z koniem, oraz zajęcia usprawniające na koniu. W programie hipoterapii wykorzystuje się stęp konia, jego spokojny marsz, albo kłus, w przypadku, gdy dziecko pewnie umie się utrzymać na koniu, nie tracąc równowagi w czasie jazdy i zmiany kierunku. W hipoterapii mogą występować również elementy nauki jazdy konnej. Dziecko wykonuje takie czynności jak trzymanie wodzy, kierowanie koniem. W trakcie zajęć terapeutycznych korzysta się z różnego rodzaju sprzętu pomocniczego dla utrzymania równowagi na koniu, np. ze specjalnych pasów z uchwytem, siodeł itp. Hipoterapia wskazana jest do usprawniania dzieci i młodzieży z mózgowym porażeniem dziecięcym. Program zajęć z hipoterapii uwzględnia różnorodny rodzaj zaburzeń dziecka m.p.dz. oraz jego osobowość. Hipoterapia służy m.in. skorygowaniu postawy ciała, regulacji napięcia mięśniowego poprzez przyjmowanie pozycji rozluźnienia.

W. Kuprian zauważa, że wzorzec ruchowy dziecka siedzącego na koniu odpowiada ruchom konia w stępie. Następują tu naprzemienne wychylenia i prostowania miednicy, ruchy ciała w przód i w tył oraz lekki ruch rotacyjny całego kręgosłupa. Elementem terapii są także dodatkowe wymachy nóg w trakcie jazdy konnej. Zajęcia z hipoterapii stabilizują i wzmacniają wzmożone napięcie mięśniowe. Zasadniczą zaletą hipoterapii jest to, że dzieci wykonują w jej trakcie takie ćwiczenia, które w innych warunkach sprawiają im duże trudności. Przeciwwskazaniem do stosowania hipoterapii jest m.in. utrwalony przykurcz mięśni przywodzicieli uda, nieopanowany przez dziecko strach przed koniem i jazdą konną, występowanie padaczki w przypadku jej napadów. Hipoterapia stanowi atrakcyjną formę usprawniania dzieci i znacząco wpływa na sferę psychospołeczną dziecka. Zajęcia usprawniające występujące w tak prowadzonej formie motywują dziecko do współpracy w usprawnianiu. Ponieważ odbywają się w warunkach naturalnych, udostępniają dziecku również kontakt z przyrodą.

VI. Dogoterapia 

Jest to metoda, która doskonale łączy naukę oraz zabawę. Prowadzona przez wykwalifikowanego dogoterapeutę, w której motywatorem jest odpowiednio wyselekcjonowany i wyszkolony pies dogoterapia  wspomaga rozwój osobowości, edukuje i rehabilituje,
W dogoterapii efekty nie zawsze przychodzą szybko. Czasem jest to długotrwały proces  np. nauka okazywania emocji, doskonalenie sprawności ruchowej, czy też kształtowanie umiejętności  koncentracji. Ważne jest, aby dziecko podczas zajęć czuło się ważne, potrzebne i bezpieczne. Pies może również być asystentem terapeuty – nie ocenia, nie oczekuje i nie ogranicza. Zawsze pocieszy, tonizuje nastroje i emocje, pomaga odzyskać spokój, daje poczucie bezpieczeństwa. Pies zachęca do działania, dzięki niemu żmudne ćwiczenia mogą nabrać charakteru zabawy.
Dzieci w sposób naturalny podążają za psem, okazują mu zainteresowanie. Dzięki zabawie z psem, realizujemy cele terapii ukierunkowane na indywidualne potrzeby podopiecznego. 

VII. Muzykoterapia

Muzykoterapia to dziedzina posługująca się muzyką lub jej elementami w celu przywracania zdrowia czy poprawy funkcjonowania osób z różnorodnymi problemami natury emocjonalnej, fizycznej lub umysłowej. Polega na wykorzystywaniu wpływu muzyki na psychofizyczny rozwój dziecka oraz łączeniu dobieranych bodźców dźwiękowych z aktywnością ruchową. Tradycje stosowania muzyki w terapii sięgają już czasów plemiennych, kiedy szaman w czasie rytuałów leczniczych stosował śpiew, grę na instrumentach i taniec.

Jest to metoda, przy pomocy której można stworzyć sytuacje dostarczające sposobności do zaspokojenia potrzeb psychicznych i fizycznych dzieci. Uwrażliwia na odbiór bodźców z otoczenia, wpływa na rozwój świadomości swojego ciała, koncentrację uwagi, pamięć, wyobraźnię. W trakcie zajęć muzykoterapeutycznych dzieci mają możliwość przeżycia i doświadczania czterech podstawowych sytuacji terapeutycznych:

• odreagowania (uwalnianie napięć, emocji)

• rytmizacji (uważne słuchanie, wyrabianie poczucia rytmu),

• relaksacji ( odprężenie, wyciszenie, ukojenie),

• aktywizacji (poczucie sprawstwa; „działam, jestem twórcą”, ożywienie).

VIII. Metoda Pedagogiki Zabawy

To niezwykle interesująca, stosunkowo młoda w Polsce metoda pracy z grupą. Angażuje emocjonalnie wszystkich uczestników, pobudza do twórczego działania, do aktywności, przeżyć, interakcji w grupie posługując się różnymi środkami – słowo, gest, ruch, taniec, malowanie, pobudza, dotyk, dźwięk. Inspiruje do maksymalnego wykorzystania swoich możliwości, jednocześnie jest źródłem radości i satysfakcji. Dzieci przeżywając różne sytuacje nabywają własne doświadczenia, a dodatkowo poznają lepiej siebie. Metoda ta aktywizuje dzieci, wyzwala emocje, wyobraźnię integruje grupę poprzez zabawę, która jest najbliższa dziecku. To w zabawie dzieci odnajdują radość, poczucie więzi, to ona wyzwala w nich aktywność, twórczość, pozwala wyrazić siebie, ułatwia uczenie się. Aktywizujące zabawy mają tę szczególną zaletę, że zawsze pozostają zachętą, wzmocnieniem motywacji, pobudzeniem zainteresowania, a nie stają się nakazem.

Pedagogika zabawy prezentuje duży wachlarz propozycji, które mogą ożywić i urozmaicić nauczanie i dlatego są one warte bliższego poznania i stosowania w praktyce.

Zabawy niosą radość i zadowolenie ze wspólnego odkrywania i przeżywania pewnych treści, stymulują radosne i twórcze poznanie siebie nawzajem, ułatwiają prowadzącemu świadome bycie z grupą, wzbogacają kontakty. Proponowane interakcje to coś więcej niż tylko tradycyjne sytuacje zabawowe, to raczej wstęp, przerwa, urozmaicenie czy zakończenie (w zależności od sytuacji i potrzeb) intensywnej pracy. Aktywizujące zabawy mają tę szczególną zaletę, że zawsze pozostają zachętą, wzmocnieniem motywacji, pobudzeniem zainteresowania, a nie stają się nakazem. Do zabawy nie można bowiem nikogo zmusić. W zabawę jest zaangażowana cała osoba, wszystkie zmysły. Pobudza ona do twórczego działania, pozwala odczuwać radość i więź z członkami grupy, a przy tym także wiele uczy. Nie jest środkiem przymusu, bo nim być nie może. Wszyscy przecież lubią zabawę, nawet jeśli sobie tego nie uświadamiają.

IX. Zajęcia na basenie.

Dodatkowo w ramach projektów okresowo wprowadzamy Terapię w wodzie. Jest to metoda rehabilitacji osób z dysfunkcjami. Punktem wyjścia zajęć jest oswojenie psychiczne dziecka z wodą tak, aby przebywanie w środowisku wodnym stanowiło dla niego przyjemność. Kolejne etapy, kładą nacisk na osiągnięcie w wodzie coraz większej niezależności, swobody oraz konkretnych umiejętności.
Po przystosowaniu do środowiska wodnego i opanowaniu podstaw utrzymania równowagi, przygotowuje się dziecko do samodzielnego poruszania się w wodzie. Na tym etapie, wielokrotnie po raz pierwszy dziecko może zacząć odczuwać całkowitą niezależność ruchu.
Zajęcia odbywają się indywidualnie. Dziecko może uczestniczyć w terapii z rodzicem lub opiekunem. W ten sposób dziecko odczuwa dyskretną lecz stałą uwagę najbliższej mu osoby co wyzwala poczucie bezpieczeństwa w nowym środowisku. Przy asyście terapeuty dzieci uczą się korzystać z właściwości wody i kontrolować równowagę poprzez wykorzystanie wspólnych zabaw dostosowanych do wieku.

Pracując uzyskujemy następujące efekty terapeutyczne:
* wzmocnienie wybranych grup mięśniowych
* poprawę ruchomości stawów
* poprawę i doskonalenie reakcji równoważnych
* obniżenie lub wzmocnienie napięcia mięśniowego
* obniżenie dolegliwości bólowych
* poprawę ogólnego stanu psychomotorycznego
* zwiększenie relaksacji
* korekcję postawy

Swoją wiedzę możesz pogłębić korzystając między innymi z poniższej literatury:

• Bogdanowicz M. Kisiej B. Przasnyska M. „Metoda Weroniki Sherborne w terapii wspomaganiu rozwoju dziecka”, WSiP Warszawa 1989r.

• Knill Ch. „Komunikacja i dotyk”, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej Warszawa 1997.

• Zabłocki K.J. „Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii”, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 1998r.

• Stowarzyszenie „Mówić bez słów”, Symbole Blissa, Warszawa 2001.

• Paul Nordoff, Clive Robbins „Terapia muzyką w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. Historia, metoda i praktyka „(Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2008).

• Krzysztof Stachyra „Muzykoterapia i wizualizacja w rozwijaniu kompetencji emocjonalnych studentów pedagogiki” (Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009).

• Tadeusz Natanson „Wstęp do nauki o muzykoterapii”, (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978).

• Krzysztof Stachyra, Ewa Grudziewska „Muzykoterapia i terapia przez sztuki plastyczne w piśmiennictwie polskojęzycznym” (Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007).

• M. Orkisz, M. Piszczek, A. Smyczek, J. Szwiec ; „ Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym” – przewodnik dla nauczycieli – redakcja naukowa.

• Jacek Kielin; „ Rozwój daje radość” – Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim.

• M. Bogdanowicz; „ Metoda dobrego startu”.

• Marianne Frostig, David Horne „Program rozwijający percepcję wzrokową” Wyd.PTP, Warszawa